Mối quan tâm sâu sắc của Tổng thống Donald Trump đối với khoáng sản Ukraine tưởng như đến hoàn toàn bất ngờ.

Hồi đầu tháng,ông cử Bộ trưởng Tài chính Scott Bessent tới Kiev để đàm phán với Tổng thống Volodymyr Zelensky,sau đó bắt đầu tăng cường áp lực công khai nhằm thúc ép Ukraine nhanh chóng ký thỏa thuận khoáng sản với Mỹ. "Tôi muốn bảo đảm nguồn đất hiếm",ông nói.

Tổng thống Mỹ Donald Trump phát biểu tại Phòng Bầu dục,Nhà Trắng,hôm 11/2. Ảnh: Reuters

Nhưng thực tế,ông Trump đã quan tâm đến khoáng sản ít nhất từ năm 2017,khi ông ký một sắc lệnh hành pháp nhằm "đảm bảo nguồn cung cấp khoáng sản thiết yếu an toàn và đáng tin cậy" cho Mỹ trong nhiệm kỳ đầu tiên.

Sau khi đắc cử nhiệm kỳ hai,ông Trump đã nhiều lần đề cập đến việc tiếp quản nguồn tài nguyên này từ một quốc gia khác. Tổng thống từng nêu ý tưởng mua khoáng sản ở đảo Greenland thuộc Đan Mạch hay ở Canada. Thủ tướng Canada Justin Trudeau từng nói với một nhóm lãnh đạo doanh nghiệp rằng việc ông Trump quan tâm tới khoáng sản của nước này đồng nghĩa lời cảnh báo sáp nhập đất nước thành bang thứ 51 của Mỹ là "hoàn toàn có thật".

Theo giới quan sát,việc tiếp cận tài sản khoáng sản ở nước ngoài rõ ràng đã trở thành mục tiêu chính sách đối ngoại cốt lõi của Tổng thống Trump kể từ khi nhậm chức.

Hôm 25/2,sau gần hai tuần đàm phán khó khăn,giới chức Ukraine và Mỹ thông báo họ đã đạt được thỏa thuận khung về việc chia sẻ doanh thu từ các nguồn khoáng sản thiết yếu khai thác từ Ukraine. Tổng thống Zelensky sẽ hội đàm với ông Trump tại Washington hôm nay để thảo luận về thỏa thuận khoáng sản cuối cùng.

Theo Bộ Năng lượng Mỹ,khoáng sản thiết yếu là các chất không phải nhiên liệu nhưng lại quan trọng đối với công nghệ năng lượng và có nguy cơ cao gây gián đoạn chuỗi cung ứng. Chúng là một phần không thể thiếu của các công nghệ phổ biến,như pin ôtô,hay công nghệ chuyên dụng,như hệ thống tên lửa.

Năm 2022,Cục Khảo sát Địa chất Mỹ (USGS) đã công bố 50 danh sách khoáng sản thiết yếu đối với quốc gia,từ nhôm cho đến zirconi. Trong gần một thập kỷ qua,khi cạnh tranh chiến lược với Trung Quốc tăng nhiệt,việc tìm kiếm nguồn cung khoáng sản thiết yếu đã trở thành nhiệm vụ tối quan trọng đối với các đời tổng thống Mỹ,không riêng gì ông Trump.

Khi thực hiện chuyến công du nước ngoài cuối cùng trong nhiệm kỳ của mình,tổng thống Joe Biden đã đến thăm một tuyến đường sắt do Mỹ tài trợ tại Angola. Tuyến đường này sẽ giúp vận chuyển các khoáng sản quan trọng từ miền trung châu Phi đến bờ biển để xuất khẩu.

Các viên chức Bộ Ngoại giao trong chính quyền Biden trước đó đã thiết lập một nhóm công tác gồm đại diện từ những quốc gia đồng minh nhằm thảo luận về việc tạo ra hoặc củng cố các chuỗi cung ứng khoáng sản thiết yếu ngoài Trung Quốc. Họ đồng thời thành lập một diễn đàn để các nước giàu khoáng sản có thể thảo luận với những quốc gia khác là khách hàng tiềm năng hay các công ty nước ngoài về việc khai mỏ,cũng như nhà máy tinh chế quặng.

Ukraine,đảo Greenland,Canada đều là thành viên của các diễn đàn và tổ chức trên. Thực tế,Ukraine và Mỹ đã gần ký được một thỏa thuận vào mùa thu năm ngoái,trong đó Kiev cam kết sẽ thông báo cho Washington và các đồng minh về những dự án khoáng sản tiềm năng. Đổi lại,Bộ Ngoại giao Mỹ sẽ cung cấp cho Ukraine hỗ trợ kỹ thuật về lập bản đồ và soạn thảo các quy định về thăm dò,khai thác khoáng sản.

Nhưng đây không phải cách tiếp cận của Tổng thống Trump.

Jose W. Fernandez,kiến trúc sư trưởng của các sáng kiến về khoáng sản thiết yếu tại Bộ Ngoại giao Mỹ dưới chính quyền Biden,cho hay những quốc gia trên muốn hợp tác đầu tư với Mỹ trong khai khoáng,chứ không phải những giao dịch mang tính ép buộc theo kiểu ông Trump.

Tổng thống Zelensky tháng 9 năm ngoái đã trình bày về một "kế hoạch chiến thắng" Nga với các đồng minh cũng như với ông Trump,người lúc bấy giờ đang là ứng viên tổng thống Mỹ,trong đó có đề xuất hợp tác khai thác khoáng sản thiết yếu.

Fernandez đã lên lịch ký một bản ghi nhớ vào ngày 29/10/2024 với Phó thủ tướng Ukraine Yulia Svyrydenko,Bộ Ngoại giao Mỹ cho biết trong một email gửi các phóng viên vào thời điểm đó. Nhưng vào ngày ký kết theo lịch trình,bà Svyrydenko đã không xuất hiện ở Washington.

Phó thủ tướng Ukraine sau đó được cho là sẽ ký bản ghi nhớ với Mỹ tại một hội nghị tái thiết Ukraine ở Warsaw,Ba Lan,vào ngày 13/11/2024,nhưng tiếp tục không xuất hiện.

Ông Trump khi ấy vừa thắng cử và giới chức Ukraine đã nói với các nhà ngoại giao Mỹ rằng họ muốn đợi ký thỏa thuận với chính quyền mới,theo hai quan chức Mỹ và một quan chức Ukraine am hiểu vấn đề. Các quan chức Ukraine cũng trao đổi với một số doanh nhân nước ngoài,trong đó có những người bạn tỷ phú của ông Trump,về cơ hội đầu tư trong lĩnh vực khoáng sản tại nước này.

Hồi đầu tháng,Tổng thống Zelensky đã phản đối các điều khoản trong dự thảo thỏa thuận khoáng sản mà Bộ trưởng Tài chính Mỹ Bessent trình bày với ông tại Kiev. Đề xuất này yêu cầu Ukraine phải trao cho Mỹ 50% doanh thu từ tài nguyên thiên nhiên,trong đó có khoáng sản,khí đốt,dầu mỏ,cũng như thu nhập từ cảng biển và cơ sở hạ tầng khác. Thỏa thuận ước tính có giá trị 500 tỷ USD.

Tổng thống Trump cho rằng Mỹ xứng đáng được bồi hoàn số tài nguyên này vì đã chi hàng trăm tỷ USD viện trợ cho Ukraine dưới chính quyền Biden. Tuy nhiên,ông Zelensky tuyên bố số tiền viện trợ của Mỹ không đến 500 tỷ USD và đây không được coi là khoản nợ mà Ukraine phải trả.

Các quan chức Mỹ sau đó đã giảm bớt một số yêu cầu,nhưng vẫn tiếp tục gây sức ép với Phó thủ tướng Svyrydenko và các nhà đàm phán Ukraine về việc ký thỏa thuận khoáng sản.

Bản dự thảo khung hiện tại khá mơ hồ về các đảm bảo an ninh cho Ukraine mà Tổng thống Zelensky từng không ít lần nhấn mạnh là cần thiết nhằm ngăn Nga tấn công Ukraine thêm lần nữa nếu một lệnh ngừng bắn giữa hai nước được ký kết.

Tổng thống Trump hôm 26/2 cho hay ông "không có kế hoạch đưa ra nhiều đảm bảo" cho Ukraine.

"Không ít quốc gia coi tài nguyên thiên nhiên là trụ cột đối với chủ quyền quốc gia và tiềm năng phát triển kinh tế. Điều này khiến các cuộc đàm phán về khoáng sản thiết yếu trở nên cực kỳ nhạy cảm",Abigail Hunter,giám đốc điều hành Trung tâm Chiến lược Khoáng sản Thiết yếu tại SAFE,nhóm nghiên cứu an ninh năng lượng,trụ sở tại Australia,nhận xét.

Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky họp với Bộ trưởng Tài chính Mỹ Scott Bessent tại Kiev hôm 12/2. Ảnh: AFP

Trung Quốc đã nỗ lực suốt nhiều năm để đạt được vị thế thống trị toàn cầu về khai thác và tinh chế khoáng sản thiết yếu. Mỹ trong khi đó phải nhập khẩu lượng lớn khoáng sản để sử dụng cho mục đích thương mại và quân sự.

Một báo cáo từ Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS) mới đây lưu ý Mỹ phải nhập khẩu 41 trên 50 loại khoáng sản thiết yếu. Trung Quốc là nước sản xuất hàng đầu của 29 loại khoáng sản trong số đó.

Báo cáo nhận định Trung Quốc đã nhiều lần thể hiện rằng họ sẵn sàng biến những khoáng sản này thành công cụ gây ảnh hưởng,thông qua việc kiểm soát và cấm xuất khẩu đối với hàng loạt khoáng sản thô.

Hơn nữa,Trung Quốc hiện tinh chế 40-90% nguồn cung cấp các nguyên tố đất hiếm,than chì,lithium,coban và đồng của toàn cầu.

Tháng 9/2020,ông Trump ký một sắc lệnh hành pháp thúc đẩy các cơ quan giải quyết tình trạng đất nước "phụ thuộc quá mức" vào "đối thủ nước ngoài" về các khoáng sản thiết yếu,cụ thể là Trung Quốc.

Tình trạng gián đoạn chuỗi cung ứng toàn cầu trong đại dịch Covid-19 càng làm gia tăng lo âu bên trong chính phủ Mỹ. Tổng thống Biden năm 2021 ban hành một sắc lệnh hành pháp khác,yêu cầu Bộ Quốc phòng xác định những rủi ro đối với dòng khoáng sản thiết yếu từ nước ngoài.

Một số trợ lý cấp cao của Tổng thống Trump đã đánh giá tính chiến lược của khoáng sản thiết yếu thậm chí trước cả khi ông quay trở lại Nhà Trắng.

Mỏ than chì lộ thiên ở Zavallia,Ukraine. Ảnh: Reuters

Tháng 7 năm ngoái,Marco Rubio,khi đó là thượng nghị sĩ đại diện bang Florida,đã đồng bảo trợ một dự luật về vấn đề này. Sau khi trở thành Ngoại trưởng Mỹ vào tháng trước,ông viết trong một bức điện tín rằng "khả năng thống trị về năng lượng" sẽ là ưu tiên.

Theo giới quan sát,Ngoại trưởng Rubio và các quan chức khác của Tổng thống Trump nhiều khả năng không muốn sử dụng khoáng sản để giải quyết cuộc khủng hoảng khí hậu hay đẩy nhanh quá trình chuyển đổi năng lượng sạch,điều mà chính quyền Biden từng theo đuổi.

Trong chuyến thăm Cộng hòa Dominica hồi đầu tháng,ông Rubio đã nói về tiềm năng sử dụng khoáng sản đất hiếm của quốc gia này cho hệ thống vũ khí và các công nghệ tiên tiến khác.

"Có một đồng minh với khả năng tiếp cận những yếu tố đó ở khu vực này là điều rất tốt",ông nói. "Chúng tôi muốn giúp phát triển tiềm năng này của Cộng hòa Dominica".

Trong khi đó,Tổng thống Trump cho rằng thỏa thuận khoáng sản mà ông sắp ký với người đồng cấp Zelensky sẽ "rất tuyệt vời" cho Ukraine.

"Chúng tôi sẽ tới đó để đào,đào và đào. Chúng tôi sẽ đào thật nhiều",ông Trump nói. "Người dân Mỹ sẽ được hoàn số tiền hàng trăm tỷ USD đã viện trợ để giúp Ukraine tự vệ".

Vũ Hoàng (Theo Time,AFP,Reuter)